Cà phê Robusta (Coffea canephora) đã từ lâu trở thành một trong hai loại cà phê chủ đạo trên thế giới, cùng với Arabica (Coffea arabica). Với đặc điểm dễ trồng, năng suất cao và khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, Robusta không chỉ là lựa chọn ưa thích của nhiều nông dân mà còn là một phần quan trọng trong nền công nghiệp cà phê toàn cầu. Tuy nhiên, để hiểu rõ hơn về cà phê Robusta, cần phải nhìn vào lịch sử phát triển của nó cũng như sự đa dạng sinh học của loài cây này.
Lịch Sử Phát Triển và Phát Tán
Cà phê Robusta có nguồn gốc từ các khu rừng đất thấp ẩm ướt ở vùng nhiệt đới châu Phi, với phạm vi phân bố địa lý rộng từ Guinea đến Uganda và Angola. Đây là nơi mà loài cây này phát triển dưới nhiều hình thức và kiểu sinh thái khác nhau. Việc trồng cà phê bắt đầu vào khoảng năm 1870 tại Congo, với nguồn giống lấy từ vùng sông Lomami của Cộng hòa Zaire (nay là Cộng hòa Dân chủ Congo).
Trong tự nhiên, cây cà phê Robusta thường được tìm thấy ở tầng dưới của các khu rừng thường xanh ẩm ướt, với độ cao từ 50 đến 1500 mét so với mực nước biển. Vào cuối thế kỷ 19, cà phê Robusta bắt đầu được trồng rộng rãi hơn nhờ vào năng suất cao và khả năng kháng bệnh tốt hơn so với cà phê Arabica. Điều này đặc biệt quan trọng khi bệnh gỉ sắt trên lá cà phê, một bệnh phổ biến ảnh hưởng đến cà phê Arabica, bùng phát mạnh ở Đông Nam Á vào cuối những năm 1800. Giống cà phê này nhanh chóng được nông dân chấp nhận và lan rộng ra khắp các vùng trồng cà phê trên thế giới, từ châu Phi, Nam Mỹ cho đến châu Á và châu Đại Dương.
Ngày nay, các quốc gia ở châu Á và châu Đại Dương là những nhà sản xuất cà phê Robusta lớn nhất, chiếm khoảng 60% sản lượng cà phê Robusta toàn cầu, với khoảng 41,5 triệu bao cà phê mỗi năm. Brazil và các nước Nam Mỹ khác cũng đóng góp đáng kể vào thị phần cà phê toàn cầu, với sản lượng khoảng 19,8 triệu bao trong niên vụ 2020-2021.
Đa Dạng Sinh Học
Cà phê Robusta là một loài cây trồng thụ phấn chéo, có nghĩa là một cây cà phê đơn lẻ không thể thụ phấn hiệu quả cho hoa của chính nó. Do đó, các cây cà phê Robusta thường thụ phấn chéo với nhau, dẫn đến sự đa dạng di truyền lớn trong quần thể cây trồng. Điều này làm cho các đồn điền cà phê Robusta không đồng nhất về mặt di truyền, và nhiều nông dân trồng cà phê thường ít nhận thức về giống hoặc loại phụ mà họ đang trồng.
Về mặt địa lý, cà phê Robusta có hai nhóm di truyền lớn, được gọi là nhóm Guinean và nhóm Congo. Nhóm Guinean có nguồn gốc từ Trung Tây châu Phi, trong khi nhóm Congo có nguồn gốc từ Trung Tâm châu Phi. Trong mỗi nhóm này lại có các quần thể hoặc nhóm nhỏ khác nhau, tạo nên sự đa dạng di truyền phong phú cho loài cà phê này.
Các chương trình nhân giống đã được xây dựng để tạo nên các giống đa dòng, pha trộn có chủ đích của các dòng vô tính khác biệt về mặt di truyền. Điều này giúp nâng cao năng suất và khả năng chống chịu sâu bệnh của cây cà phê . Tuy nhiên, không phải tất cả các giống Robusta đều có thể thụ phấn chéo với nhau, và khả năng tương thích chéo này được kiểm soát về mặt di truyền.
Ngoài ra, vốn gen của cà phê Robusta còn chứa nhiều biến thể chưa được biết đến, bao gồm cả các đặc điểm liên quan đến chất lượng cà phê. Nhìn chung, những biến thể ẩn này vẫn chưa được các nhà lai tạo khám phá hết, và việc nghiên cứu về sự kết hợp tối ưu của các loại phụ trong sản xuất vẫn còn hạn chế.
Khả Năng Chịu Đựng và Hạn Chế
Cà phê Robusta thường được biết đến với khả năng chịu đựng tốt hơn so với cà phê Arabica, đặc biệt là trong những điều kiện khí hậu khắc nghiệt. Cây cà phê Robusta có thể phát triển ở những vùng nhiệt độ nóng hơn, ẩm hơn, và ở độ cao thấp hơn so với Arabica, trong khoảng 200 – 800 mét trên mực nước biển. Cây cũng ít phải chăm bón hơn thông qua thuốc diệt cỏ và thuốc trừ sâu, giúp giảm chi phí sản xuất.
Tuy nhiên, Robusta cũng không phải là một loại cây hoàn hảo. Mặc dù có khả năng chịu đựng tốt, nhưng nó vẫn nhạy cảm với những biến động của môi trường. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng khả năng phát triển mạnh của giống cà phê này ở vùng khí hậu nóng hơn có thể bị cường điệu hóa. Nhiệt độ trên 20.5℃ có thể có tác động tiêu cực đáng kể đến sản lượng cà phê. Ngoài ra, nhiều giống cà phê Robusta vẫn dễ bị nhiễm các bệnh và sâu bệnh chính, chẳng hạn như bệnh gỉ sắt trên lá cà phê, sâu đục thân, bệnh thán thư cà phê, sâu đục quả, và tuyến trùng.
Tầm Quan Trọng Trong Tương Lai
Với những dự báo về biến đổi khí hậu và sự tăng trưởng dân số toàn cầu, cà phê Robusta được kỳ vọng sẽ đóng vai trò ngày càng quan trọng trong việc cung cấp cà phê cho thế giới. Các dự báo khí hậu của tổ chức Nghiên Cứu Cà Phê Thế Giới (World Coffee Research) cho thấy rằng việc canh tác cà phê Arabica có thể không còn bền vững trong tương lai, điều này có thể làm tăng sản lượng cà phê Robusta lên một mức đáng kể.
Tuy nhiên, để cà phê Robusta có thể thực sự trở thành nguồn cung cấp chính cho thị trường cà phê toàn cầu, cần phải có những nỗ lực nghiên cứu và phát triển hơn nữa để cải thiện chất lượng và hương vị của loại cà phê này. Chỉ khi đó, giống cà phê này mới có thể được chấp nhận rộng rãi và đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng của người tiêu dùng trên toàn thế giới.
