Lịch sử của cà phê ở Việt Nam là một câu chuyện dài và phức tạp, gắn liền với sự thay đổi của xã hội và kinh tế trong suốt thời kỳ thuộc địa và hiện đại. Từ những đồn điền thuộc địa đến các quán cà phê hiện đại ngày nay, cà phê đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống và văn hóa của người Việt. Không chỉ là một loại cây trồng kinh tế, cà phê còn là biểu tượng của sự kiên cường và sáng tạo của người Việt trên thị trường toàn cầu.
1. Nguồn Gốc Cây Cà Phê Tại Việt Nam
Năm 2020, Việt Nam đã sản xuất hơn 1,7 triệu tấn cà phê, chiếm 16% sản lượng toàn cầu. Tuy nhiên, trước khi trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới, Việt Nam phải trải qua một chặng đường dài từ việc du nhập đến canh tác cà phê.
Cây cà phê không có nguồn gốc từ Việt Nam mà được du nhập trong thời kỳ Pháp thuộc vào thế kỷ 19. Khi người Pháp thiết lập quyền cai trị tại Đông Dương, họ đã mang theo nhiều loại cây trồng mới, bao gồm cả cà phê, để khai thác lợi ích kinh tế cho chính quyền thuộc địa. Hành trình phát triển của cà phê ở Việt Nam bắt đầu từ những đồn điền thuộc địa và lan rộng ra khắp các vùng đất, từ miền Bắc, miền Trung đến miền Nam.
2. Canh Tác Cà Phê Ở Miền Bắc (1886-1924)
Miền Bắc là khu vực đầu tiên ghi nhận sự xuất hiện của cây cà phê. Sau Hiệp ước Hác-măng vào năm 1884, người Pháp bắt đầu chia Việt Nam thành ba kỳ và chính thức đưa Việt Nam vào hệ thống thuộc địa. Tại miền Bắc, Paul Bert – một chính trị gia nổi tiếng và Toàn quyền Lưỡng Kỳ (miền Bắc và miền Trung) – đã có vai trò quan trọng trong việc du nhập cây cà phê. Paul Bert cùng với nhà thực vật học Benjamin Balansa đã tiến hành các cuộc khảo sát thực địa và mang hạt giống cà phê Arabica từ Indonesia về Việt Nam để trồng thử nghiệm trên núi Ba Vì.
Theo các tài liệu, anh em nhà Marius Borel là những người đầu tiên trồng cà phê tại miền Bắc, dưới chân núi Ba Vì vào những năm 1886-1887. Sau đó, cà phê được trồng tại các khu vực khác trong đồng bằng sông Hồng và phát triển mạnh mẽ nhờ điều kiện thổ nhưỡng và khí hậu phù hợp. Đến năm 1924, cà phê đã trở thành cây trồng chủ lực với hàng nghìn hecta đất canh tác tại miền Bắc, đặc biệt là đồn điền Cressonnière, khu vực Hà Nam ngày nay.
3. Sự Phát Triển Của Cà Phê Ở Miền Nam (1860-1870)
Miền Nam là vùng đất đầu tiên mà triều đình nhà Nguyễn nhượng quyền kiểm soát cho Pháp vào năm 1862. So với miền Bắc, quá trình du nhập và phát triển cà phê ở miền Nam có phần ít được ghi chép hơn. Tuy nhiên, dựa trên các tài liệu từ Thư viện Quốc gia Pháp, có thể thấy rằng cà phê đã được trồng thử nghiệm tại các vùng đồi ở miền Nam từ những năm 1860.
Một số tài liệu niên giám từ thời kỳ thuộc địa cho biết cà phê đã xuất hiện trong các khu vực như Đồng Tháp và Bình Dương, với những đồn điền nhỏ do người Pháp quản lý. Vào năm 1874, đồn điền cà phê tại Tây Ninh đã được ghi nhận là một trong những nơi trồng cà phê đầu tiên ở miền Nam, mở ra sự phát triển mạnh mẽ cho ngành cà phê tại khu vực này.
4. Cà Phê Tại Miền Trung (1856-1867)
Cà phê cũng đã xuất hiện ở miền Trung vào khoảng những năm 1856, do một linh mục châu Âu mang đến. Tuy nhiên, câu chuyện về sự phát triển của cà phê tại miền Trung không rõ ràng như ở miền Bắc và miền Nam. Một số báo cáo từ các nhà thực dân Pháp cho biết cà phê Arabica đã được trồng phổ biến tại Quảng Trị và các vùng núi miền Trung. Mặc dù gặp nhiều khó khăn do thiên tai và dịch bệnh, cây cà phê vẫn dần khẳng định được chỗ đứng tại khu vực này.
5. Những Khó Khăn Và Thách Thức Trong Canh Tác Cà Phê ở Việt Nam
Dù có những bước phát triển mạnh mẽ, ngành cà phê Việt Nam trong thời kỳ thuộc địa vẫn phải đối mặt với nhiều khó khăn. Các đồn điền cà phê chủ yếu được quản lý bởi người Pháp và nông dân địa phương phải làm việc trong điều kiện lao động khắc nghiệt. Ngoài ra, khí hậu nhiệt đới gió mùa và sự tấn công của các loại sâu bệnh cũng gây ra nhiều thách thức cho việc canh tác cà phê. Tuy nhiên, nhờ sự quản lý và đầu tư của người Pháp, cà phê đã trở thành một mặt hàng xuất khẩu quan trọng của Việt Nam vào đầu thế kỷ 20.
6. Việt Nam Trở Thành Quốc Gia Xuất Khẩu Cà Phê Hàng Đầu
Sau khi giành được độc lập, ngành cà phê Việt Nam tiếp tục phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là sau những cải cách kinh tế Đổi Mới vào cuối thập niên 1980. Việt Nam đã trở thành nhà sản xuất cà phê lớn thứ hai trên thế giới, chỉ sau Brazil. Với điều kiện đất đai màu mỡ và khí hậu lý tưởng, cà phê Robusta của Việt Nam được xuất khẩu đến nhiều thị trường lớn như châu Âu và Mỹ.
7. Cà Phê Trong Văn Hóa Việt Nam Hiện Đại
Ngày nay, cà phê không chỉ là một sản phẩm xuất khẩu mà còn trở thành một phần của văn hóa uống cà phê tại Việt Nam. Các quán cà phê lớn nhỏ mọc lên khắp nơi, từ các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM đến những vùng quê xa xôi. Cà phê Việt Nam nổi tiếng với các loại thức uống đặc trưng như cà phê sữa đá, cà phê trứng, mang đến trải nghiệm độc đáo cho cả người Việt và du khách quốc tế.
